Sapieha Paweł h. Lis (zm. 1580), starosta lubecki, kasztelan kijowski. S. był synem, zapewne najmłodszym, woj. podlaskiego Iwana (zob.) i Hanny z Sanguszków, stryjecznym bratem podstarościego brzeskiego Dymitra (zob.) i sędziego ziemskiego Bohdana (zob.).
Wspólnie z matką i braćmi (Iwanem i Michałem) był S. odbiorcą w r. 1546 przywileju Zygmunta Augusta zezwalającego na osadzanie miast z prawem odbywania w nich targów w dobrach Połonne, Lemnica i Ostrowno nad rzeką Moszczenicą na Witebszczyźnie. W r. 1549 razem z bratem Michałem ustąpił na rzecz brata Iwana pretensji do trzeciej części tych dóbr. W r. 1551 został pozwany wraz z pozostałymi braćmi przez matkę o niewydzielenie części w dobrach dziedzicznych dla rodzonej siostry Zofii Kurenieckiej (Kurzenieckiej). Później jednak sam pozyskał szczególne względy matki, która wyłącznie jemu zapisała w r. 1557 dobra Lejpuny (pow. grodzieński), wysłużone przez jego ojca u Zygmunta I. Dyspozycja matki uzyskała 18 XII 1558 potwierdzenie królewskie, S. popadł jednak w ostry konflikt z braćmi niezadowolonymi z tego rozstrzygnięcia. Kilkakrotnie zajeżdżali oni zbrojnie Lejpuny, usiłując całkowicie wyzuć S-ę z własności tych dóbr. Z opresji uratował go teść Hrehory Chodkiewicz (zob.), kaszt. trocki, a wkrótce hetman polny lit. Na skutek jego interwencji Zygmunt August wydał mandat nakazujący zwrot majątku S-że. Niedługo jednak potem w r. 1561 król zmienił decyzję, polecając mu podzielić się Lejpunami z braćmi. Dopiero 17 II 1567 uzyskał S. od brata Michała zrzeczenie się wszelkich pretensji do Lejpun za rekompensatę w wysokości 300 kóp gr. lit. oraz oświadczenie, iż nie rości sobie żadnych praw do pozostałych dóbr dziedzicznych, mianowicie Wiejsiej (pow. grodzieński), Wojkiliszek, Pereny i Poniemonia (pow. kowieński). Jednocześnie w r. 1561 miał S. sprawę ze stryjecznym bratem Hlebem o część w Czerlonie i Łunnej (pow. grodzieński) pozostałą po zabitym w r. 1560 bracie stryjecznym Dymitrze Sapieże, który mu ją arendował za sumę 500 kóp gr. lit. W październiku t. r. wspólnie z braćmi był pozywany przez synów swego stryja Fiodora, a mianowicie: Iwana, Dymitra i Bohdana Sapiehów, o niedopuszczenie ich do udziału w Połonnej i Lemnicy.
S. był najpóźniej od końca 1560 r. dzierżawcą pogranicznego zamku Lubecz z włością, leżącego po lewej stronie Dniepru w pobliżu jednego ze znanych szlaków napadów tatarskich na ziemie W. Ks. Lit. Dn. 10 XI t. r. Zygmunt August powiadomił go, iż z powodu ciągłych napadów i zniszczenia zwolnił poddanych lubeckich od uiszczania poboru. Ponieważ jednak na całym pograniczu litewsko-moskiewskim rozgorzała wówczas wojna podjazdowa, król zmienił to rozporządzenie. Przychylając się do prośby S-y, który zobowiązany był w czasie wojny do stałego przebywania na zamku w Lubeczu, 5 VIII 1562 przeznaczył dla niego wszystkie dochody płynące z dzierżawy, pod warunkiem jednak utrzymania stałej załogi niezbędnej do obrony zamku oraz pozostającego w ciągłej gotowości pocztu jezdnych (80 koni) do patrolowania pogranicza; własny poczet kozacki utrzymywał S. już wcześniej. Od tej pory służba wojskowa na pograniczu była głównym zadaniem S-y. W r. 1564 otrzymał on list przypowiedni na zaciągnięcie roty jazdy liczącej 100 koni. S. łożył na utrzymanie tych żołnierzy w znacznej mierze z własnych środków. W r. 1565 ze względu na trudności finansowe skarbu lit., stosując się do uchwały sejmu w Trabach, zobowiązał się wystawić na swój koszt liczącą 100 koni rotę jazdy. Ponadto utrzymywał rotę pieszą (100 drabów), stanowiącą załogę Lubecza (w r. 1576 pisał do senatorów lit., że od lat jedenastu opłacał 100 drabów stacjonujących w Lubeczu z własnych funduszów, i domagał się w związku z tym wsparcia finansowego).
W marcu 1566, po zakończeniu sejmu lit. w Wilnie, król mianował S-ę na nowo utworzony urząd kasztelana kijowskiego. Uczestniczył S. prawdopodobnie jako poseł w obradach tego sejmu, bowiem w styczniu t. r. przebywał w Wilnie. Ponownie, już jako senator, brał udział w końcu t. r. w sejmie lit. obradującym w Grodnie na przełomie r. 1566 i 1567 i podpisał 26 XII 1566 akt inkorporacji Inflant do W. Ks. Lit. Zapewne więc nie dotarł do niego list królewski nakazujący, aby na sejm nie jechał, lecz udał się do Kijowa na miejsce nieobecnego woj. kijowskiego kniazia Konstantego Ostrogskiego.
Uniwersałem wydanym 14 IV 1567 Zygmunt August wezwał S-ę do osobistego stawienia się z pocztem do obozu pod Mołodecznem na przygotowywaną wyprawę przeciw Moskwie. W wyprawie radoszkowickiej jesienią t. r. nie wziął S. jednak udziału, ani nie przysłał pocztu ze swych dóbr do obozu królewskiego, strzegąc zapewne w Lubeczu bezpieczeństwa na granicy. Natomiast podczas kampanii 1568 r. wyprawił się ze swego zamku na pograniczne tereny moskiewskie, pustosząc Siewierszczyznę. W grudniu t. r. jego teść H. Chodkiewicz nakazał mu powstrzymanie się od tych niszczycielskich wypraw i ograniczenie się do obserwacji nieprzyjaciela w związku ze spodziewanym rozejmem. Do obowiązków S-y doszło wówczas rezydowanie w ważnym strategicznie Kijowie podczas nieobecności tamtejszego wojewody; prawdopodobnie z tego względu nie uczestniczył w obradach sejmu lubelskiego 1569 r., chociaż w czasie jego trwania 26 VI t. r. otrzymał przywilej na dzierżawę Przewałkę (pow. grodzieński) z wniesioną na niej sumą zastawną 1 500 kóp gr. lit., którą S. wykupił od poprzedniego dzierżawcy. W październiku 1569 ponownie zmieniły się warunki dzierżawy star. lubeckiego, bowiem król odebrał S-że dochody z niego płynące, prócz kwarty przeznaczonej na utrzymanie puszkarzy i 100 drabów tworzących załogę zamku. Wg własnego świadectwa S. swoim sumptem założył miasto i zamek Łojowa Góra, leżące w star. lubeckim, które strzegły bezpieczeństwa zarówno od strony moskiewskiego Czernihowa, jak i przed wypadami Tatarów z Dzikich Pól. Wydatki poniesione przez S-ę na utrzymanie żołnierzy w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta obliczono na 8 081 kóp gr. lit. i ubezpieczono mu na posiadanych dzierżawach. Resztę tego długu w wysokości 12 325 złp. dopiero na mocy konstytucji sejmu 1601 r. postanowiono zwrócić z reszt poborowych lit. jego synowi Janowi Piotrowi, rotmistrzowi królewskiemu.
Choć po inkorporacji Kijowszczyzny do Korony S. formalnie stał się senatorem kor., to nadal utrzymywał przede wszystkim swe związki polityczne z W. Ks. Lit. W r. 1570 oskarżono go, iż za jego wiedzą na pograniczu lubeckim rozgromiono karawanę kupców ormiańskich przejeżdżających przez Ukrainę z Turcji do Moskwy bez odpowiedniego paszportu królewskiego, lecz z powodu braku dowodów zwolniony został od odpowiedzialności. Latem t. r. uczestniczył w obradach sejmu w Warszawie. Brał udział także w ostatnim za życia Zygmunta Augusta sejmie odbywającym się wiosną 1572. W trakcie sejmu elekcyjnego 1573 r. prowadził wraz z innymi senatorami województw ukrainnych przyłączonych w r. 1569 do Korony rozmowy z posłami francuskimi w sprawie poparcia kandydatury Henryka Walezego na tron polski. Ich efektem była wydana przez J. de Monluca 30 IV t. r. deklaracja, która zobowiązywała kandydata francuskiego do włączenia województw: wołyńskiego, kijowskiego i bracławskiego na powrót do Litwy. S. podpisał następnie 16 V t. r. we wsi Kamień pod Warszawą dyplom elekcji Henryka Walezego. Po jego ucieczce z Rzpltej uczestniczył w konwokacji stanów lit. odbywającej się w Wilnie w pocz. listopada 1574, na której zobowiązano się do poparcia na przyszłej elekcji kandydatury arcyks. Ernesta Habsburga. W lutym 1576 donosił senatorom lit., że osadził załogę w zameczku w Łojowej Górze obawiając się najazdu tatarskiego na Litwę z tamtej strony i prosił o zwrot poniesionych kosztów. W pocz. lipca t. r. w licznym gronie senatorów kor. i lit. podpisał list skierowany do bojarów moskiewskich z oznajmieniem elekcji Stefana Batorego i propozycją rozmów pokojowych. Uczestniczył następnie w końcu lipca t. r. w zjeździe stanów lit. ze Stefanem Batorym w Knyszynie, na którym omawiano kwestie zabezpieczenia granic lit. od strony Moskwy. Na zamku w Lubeczu nadal stacjonowała załoga, która podczas kampanii połockiej 1579 r. liczyła 50 pieszych. Uniwersałem królewskim z dn. 16 III 1580 był S. wzywany do uczestnictwa w konwokacji wileńskiej zwołanej na 17 IV t. r. w celu uzyskania poparcia Litwinów dla królewskiego planu kontynuowania wojny z Iwanem Groźnym. Na wyprawę t. r. pod Wielkie Łuki wyprawił poczet liczący 100 koni. Prawdopodobnie na pokrycie kosztów tej wyprawy sprzedał 20 V t. r. swój dwór Poniemonie (pow. kowieński) kaszt. wileńskiemu i kanclerzowi lit. Ostafiemu Wołłowiczowi.
S. rozszerzył znacznie majątek rodzinny przez przejęcie dóbr spadkowych żony po bezpotomnej śmierci jej braci. Z dziedzictwa Chodkiewiczów uzyskali Sapiehowie dwór z kamienicą w Wilnie przy ul. Szpitalnej (o który toczył z nimi w r. 1580 spór wojewodzic smoleński Eustachy Tyszkiewicz) oraz wspólnie z potomstwem swego szwagra woj. bracławskiego Romana Sanguszki (zob.) ogromny kompleks dóbr zabłudowskich (pow. grodzieński) z Niewodnicą, którą następnie zastawili za 1 100 kóp gr. lit. Wasylowi Kopciowi. S. wraz z żoną wykupił z zastawów także chodkiewiczowskie dobra w pow. grodzieńskim Choroszcz i Rogów za sumę 4 010 kóp gr. lit. oraz Gródek z puszczą za 5 500 kóp gr. lit. Dn. 6 X 1580, ciężko chory, spisał S. w Dojlidach koło Zabłudowa swój testament. Wobec małoletności dzieci zapisał żonie Hannie z Chodkiewiczów wszystkie swe nieruchomości, dobra dziedziczne (Lejpuny, Wiejsieje i Wojkieliszki) oraz posiadane dzierżawy, mianowicie Lubecz z sumą zastawną 5 060 kóp gr. lit., Przewałkę z sumą 1 500 kóp gr. lit. i przekazaną mu przez szwagra star. grodzieńskiego Aleksandra Chodkiewicza dzierżawę kuźnicką (pow. grodzieński) z wniesioną na niej sumą 2 545 kóp gr. lit. należną S-że za wysłużony w skarbie lit. żołd dla załogi w Lubeczu (odebrano jej potem w r. 1581 wyrokiem sądu królewskiego Kuźnicę, uznając, że S. w okresie dzierżawy wybrał sumę należną mu ze skarbu, natomiast pozostawiono przy posesji dzierżawy lubeckiej). Żonie też ustąpił S. swe prawo do sądowego dochodzenia u kniaziów Prońskich zwrotu dziedzicznych dóbr Hreżany w woj. kijowskim, zaś bratu Michałowi i synom drugiego brata Iwana zapisał swe udziały w Czerei i Lemnicy na Witebszczyźnie oraz część dworu z placami w Wilnie.
S. był wyznawcą prawosławia, a na miejsce swego pochówku wyznaczył w testamencie nową cerkiew w Lejpunach, budowaną przez siebie na miejscu starej, zniszczonej przez pożar, w której pogrzebani byli jego rodzice; tę konfesję S-y potwierdza również „Pominnik” monasteru w Supraślu oraz fakt, iż wśród świadków ostatniej woli był jego spowiednik, pop zabłudowski Nestor Kuźmicz. Przez jakiś czas prawdopodobnie pozostawał S. pod wpływem kalwinizmu, gdyż odnaleziona przez Józefa Szujskiego w archiwach wiedeńskich notatka, informująca o składzie wyznaniowym senatu z okresu sejmu lubelskiego 1569 r., określa go jako «heretyka». S. zmarł niedługo po spisaniu testamentu, prawdopodobnie w listopadzie 1580, gdyż dn. 8 XII t. r. wdowa po nim Hanna z Chodkiewiczów wniosła testament do ksiąg Metryki Lit. Po r. 1585 wdowa Hanna wyszła powtórnie za mąż za woj. mścisławskiego Pawła Paca (zob.).
S. miał dwóch synów: Jana Piotra (zob.) i zmarłego młodo przed r. 1593 Pawła, oraz trzy córki: Zofię, zamężną 1. v. za Andrzejem Sanguszką z linii kowelskiej (zm. 1591), 2. v. za Andrzejem Tyszkowiczem (Tyszkiewiczem), Elżbietę, żonę wojewódzka witebskiego Stanisława Kiszki, i Hannę, wydaną za Wasyla Siemaszkę Dobratyńskiego.
Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 s. 93 (mylna informacja o marszałkostwie hospodarskim – «Maréschal de la Couronne»); Niesiecki; Sapiehowie, I; Żychliński, XI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 429; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–82, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 1 s. 70, 84; Lappo I. I., Litovskij statut 1588 g., Kaunas 1934–6 I; tenże, Velikoje knjažestvo Litovskoje vo vtoroj pol. XVI stoletija. Litovsko-russkij povet i jego sejmik, Jurjev 1911; tenże, Velikoje knjažestvo Litovskoje za vremja ot zaklučenija Lublinskoj unii do smerti Stefana Batorija (1569–1586), Pet, 1901 I; Liubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Merczyng, Zbory i senatorowie; – Acta Hist., VIII (Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa, cz. 1), XI (Sprawy wojenne Stefana Batorego); Akty Zap. Ross., III 139–40, 147; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, IX; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego, Wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr. 1963; Dogiel M.. Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, Vil. 1758 I 456; Dubiński P., Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu Wilnowi nadanych, Wil. 1788 s. 133; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I 174; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, II; Script. Rer. Pol., I (Diariusze sejmów) s. 154, XXII (Orzelski); Vol. leg., II 1530; Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok, prawosławnych monasterów, cerkwi i w różnych sprawach, Wil. 1843 I 124; Źródła Dziej., XXII; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 13 869; B. Czart.: rkp. 1352 s. 282 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658); B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: F 16–24 k. 41, 43; B. PAN w Kr.: rkp. 3419 k. 56–58, rkp. 3422 k. 4; B. im. M. Saltykova-Ščedrina w Pet.: Avt. 152 k. 16; B. Uniw. w Wil.: F 59–73; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Henryk Lulewicz